Η αντίληψη του παιδιού για τον θάνατο

Ο θάνατος, η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή ακόμα και ο προσωπικός θάνατος, αποτελεί τη φυσική πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά παράλληλα πηγή άγχους και τρόμου για τους περισσότερους. Οι αμυντικοί μηχανισμοί που χρησιμοποιεί ο καθένας σχετίζονται με τη δομή της προσωπικότητάς του, την προσωπική και οικογενειακή του ιστορία αλλά και τις κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες στις οποίες μεγάλωσε. Ωστόσο, τα τέσσερα βασικά στάδια πένθους απέναντι στον θάνατο είναι η άρνηση, η διαπραγμάτευση, η καταθλιπτική αντίδραση και η αποδοχή. Η αίσθηση της ευθραστότητας της ανθρώπινης ύπαρξης είναι τόσο πιο έντονη, όσο ο θάνατος είναι ξαφνικός και απρόβλεπτος.

Ερευνητικά φαίνεται ότι τα παιδιά βιώνουν τις παραπάνω συνθήκες από πολύ νωρίς, ενώ η έκφραση  των συναισθημάτων και οι αντιδράσεις τους διαφοροποιούνται ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξής τους που είναι συνυφασμένο με την ηλικία τους, την ωριμότητά τους και την γνωστική τους ανάπτυξη. Όσο σαφέστερα έχει κατανοήσει ένα παιδί την έννοια του χρόνου, της μονιμότητας και της μη αντιστρεψιμότητας, τόσο πιο κατανοητή είναι και η έννοια του θανάτου, του προσωπικού ή ενός αγαπημένου προσώπου. Γι’ αυτό και στα παιδιά με μειωμένη γνωστική ανάπτυξη υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος παθολογικών αντιδράσεων.

1 ως 2 ετών: Για τα βρέφη και τα παιδιά ως δύο ετών η απώλεια λόγω θανάτου γίνεται αντιληπτή ως απουσία και εκφράζεται με έντονη δυσφορία. Το παιδί κλαίει, φωνάζει, πετάει παιχνίδια και αντικείμενα λόγω της απώλειας της φροντίδας και της προστασίας.

2 ως 5 ετών: Τα παιδιά δύο ως πέντε ετών αρχίζουν να κατανοούν την έννοια του θανάτου και της μονιμότητας του αντικειμένου. Παρουσιάζουν παλινδρομήσεις στη συμπεριφορά τους και συμπτώματα όπως ενούρηση, διαταραχές διατροφής, φοβίες και εφιάλτες. Συχνά το πένθος συνοδεύεται από φαντασιωσικά σενάρια ότι η απώλεια είναι δικιά τους ευθύνη και γι’ αυτό πρέπει να τιμωρηθούν.

5 ως 10 ετών: Στη σχολική ηλικία, η γνωστική ανάπτυξη επιτρέπει στα παιδιά μια σαφέστερη αντίληψη του θανάτου, ωστόσο η διαχείριση των συναισθημάτων είναι ιδιαίτερα δύσκολη και μανιακοί αμυντικοί μηχανισμοί ή μηχανισμοί άρνησης είναι συχνότεροι. Αυτή η κατάσταση μπορεί να οδηγήσει σε αντιστροφή του συναισθήματος, δηλαδή αντί για θλίψη να δείχνουν χαρά. Συχνά εμφανίζονται φοβίες ασθενειών και απώλειας άλλων οικείων προσώπων

10 ετών ως την εφηβεία: Όσο τα παιδιά πλησιάζουν στην εφηβεία οι αντιδράσεις τους προσεγγίσουν περισσότερο αυτές των ενηλίκων, ενώ στο στάδιο αυτό ο θάνατος αντιμετωπίζεται τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Η τάσεις φυγής και οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι τρόποι παράκαμψης των επώδυνων συναισθημάτων που γεννά μια απώλεια. Σε κάθε στάδιο, ο θάνατος είναι πηγή άγχους για το παιδί και τον έφηβο.

Είναι γενικά σημαντικό να μην εξαιρεθεί το παιδί από τις κοινωνικές διαδικασίες πένθους που επιτρέπουν την εξοικείωση με την έννοια του θανάτου, όπως συμμετοχή στην κηδεία, επίσκεψη στο νεκροταφείο. Επιπλέον, η απόκρυψη των συναισθημάτων των ενηλίκων, για να μην πληγωθούν τα παιδιά, είναι ιδιαίτερα παραπλανητική, οδηγεί το παιδί σε σύγχυση και το απομακρύνει απ τη φυσιολογική διαδικασία του πένθους.

Σημειώνεται η περίπτωση ασθένειας του ίδιου του παιδιού και η αντίληψη του ατομικού θανάτου από αυτό, όπου συχνά υποφέρει από συναισθήματα μοναξιάς, εγκατάλειψης και άγχους αποχωρισμού λόγω της νοσηλείας. Μεγάλη σημασία έχει εδώ η συνειδητοποίηση από τους γονείς και από το στενό περιβάλλον του γεγονότος ότι το παιδί συχνά γνωρίζει ότι κινδυνεύει να πεθάνει και είναι έτοιμο να μιλήσει σε όποιον είναι δεκτικός να το ακούσει, είτε μέσα από συζήτηση είτε από τη ζωγραφική και το παιχνίδι.
Χ.Π. 

Πηγή: ΕΚΠΑ, "Κοινωνικά προβλήματα και ψυχική υγεία του παιδιού"